Psoriasis nədir? Simptomlar və müalicə üsulları

Psoriasis nədir?

Psoriasis olaraq da bilinən sedef xroniki və sağalmaz bir xəstəlikdir və dünyada təxminən 1-3% nisbətində müşahidə olunur. Çox vaxt otuzuncu illərdə başlasa da, doğuşdan hər yaşda baş verə bilər. 30% hallarda ailə tarixi var.

Psoriasisdə dəridəki hüceyrələr tərəfindən müxtəlif antigenlər yaradılır. Bu antigenlər immunitet sisteminin aktivləşdirilməsində rol oynayır. Aktiv immun hüceyrələr dəriyə qayıdır və hüceyrələrin çoxalmasına və nəticədə dəridə sedef xəstəliyinə xas lövhələrin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Buna görə də, sedef bədənin öz toxumalarına qarşı inkişaf etdiyi bir xəstəlikdir. Belə pozğunluqlar otoimmün xəstəliklər kimi təsnif edilir.

Psoriasisli xəstələrdə immun sisteminin T limfosit hüceyrələri aktivləşir və dəridə yığılmağa başlayır. Bu hüceyrələrin dəridə toplanmasından sonra bəzi dəri hüceyrələrinin həyat dövrü sürətlənir və bu hüceyrələr sərt lövhələrin strukturunu əmələ gətirir. Psoriasis bu dəri hüceyrələrinin çoxalma prosesi nəticəsində yaranır.

Dəri hüceyrələri dərinin dərin qatlarında əmələ gəlir, yavaş-yavaş səthə qalxır və müəyyən müddətdən sonra həyat dövrünü tamamlayaraq tökülür. Dəri hüceyrələrinin həyat dövrü təxminən 1 ay davam edir. Psoriasisli xəstələrdə bu həyat dövrü bir neçə günə qədər qısala bilər.

Həyat dövrünü tamamlayan hüceyrələrin yıxılmağa vaxtı olmur və bir-birinin üstünə yığılmağa başlayır. Bu şəkildə meydana gələn lezyonlar, xüsusilə birgə nahiyələrdə, həm də xəstənin əlləri, ayaqları, boyun, baş və ya üz dərisində lövhə şəklində görünə bilər.

Psoriasis nəyə səbəb olur?

Psoriazın əsas səbəbi qəti şəkildə aşkar edilməmişdir. Son tədqiqatlar xəstəliyin inkişafında genetik və immun sistemi ilə əlaqəli amillərin birgə təsirli ola biləcəyi fikrini vurğulayır.

Otoimmün xəstəlik olan psoriazda normal olaraq yad mikroorqanizmlərlə mübarizə aparan hüceyrələr dəri hüceyrələrinin antigenlərinə qarşı anticisimləri sintez edir və xarakterik səpgilərin yaranmasına səbəb olur. Bəzi ətraf mühit və genetik faktorların normaldan daha sürətli yenilənən dəri hüceyrələrinin inkişafına təkan verə biləcəyi düşünülür.

Bu tetikleyici amillərdən ən çox görülənləri:

• Boğaz və ya dəri infeksiyası
• Soyuq və quru iqlim şəraiti
• Müxtəlif otoimmün xəstəliklərin müşayiəti
• Dəri travmaları
• Stress
• Tütün istifadəsi və ya siqaret tüstüsünə məruz qalma
• Həddindən artıq spirt istehlakı
• Steroid mənşəli dərmanların sürətlə dayandırılmasından sonra
• Qan təzyiqi və ya malyariya müalicəsi üçün istifadə edilən bəzi dərmanların istifadəsindən sonra

Psoriazın yoluxucu olub-olmaması sualına belə cavab vermək olar ki, bu xəstəlik hər kəsdə ola bilər və insanlar arasında yayılan bir şey yoxdur. Uşaqlıq başlanğıc tarixi, halların üçdə birində aşkar edilə bilər.

Ailə tarixinin olması mühüm risk faktorudur. Bu xəstəliyin yaxın ailə üzvlərində olması sedef xəstəliyindən əziyyət çəkən bir insanın şansının artması ilə nəticələnə bilər. Genetik irsi psoriaz risk qrupunda olan şəxslərin təxminən 10%-də aşkar edilir. Bunun 10%-nin 2-3%-i sedef xəstəliyini inkişaf etdirir.

Müxtəlif tədqiqatlar sedef riski ilə əlaqəli 25 fərqli ürək bölgəsinin ola biləcəyini ortaya qoydu. Bu gen bölgələrindəki dəyişikliklər T hüceyrələrinin normaldan fərqli davranmasına səbəb ola bilər. T hüceyrələri tərəfindən işğal edilmiş dəridə qan damarlarının genişlənməsi, hüceyrə dövrünün sürətlənməsi və kəpək şəklində səpgilər meydana gəlir.

Psoriasis simptomları və növləri hansılardır?

Psoriasis xroniki bir kursa malikdir və xəstələrin əksəriyyətində dəri lövhələri və kəpək əmələ gəlir. Xəstəlik halların dörddə birində çox yaygındır. Spontan sağalma nadirdir, lakin bəzi hallarda remissiya və kəskinləşmə dövrləri baş verə bilər. Stress, alkoqol, viral və ya bakterial infeksiyalar alovlanmaya səbəb ola bilər. Tütündən istifadə də xəstəliyi ağırlaşdıran amillər sırasındadır.

Əksər xəstələrdə dəridə qaşınma, həmçinin lövhə var. Ümumi xəstəlikdə bədən istiliyini saxlamaqda çətinlik, titrəmə, titrəmə və protein istehlakının artması ola bilər. Bəzi hallarda sedef səbəbiylə revmatizm inkişaf edə bilər. Psoriaza bağlı revmatizmdə bilək, barmaqlar, diz, topuq və boyun oynaqlarında baş verə bilər. Bu hallarda dəri lezyonları da olur.

Psoriazın simptomları bədənin hər hansı bir yerində görünə bilər, lakin ən çox dizlərdə, dirsəklərdə, baş dərisində və cinsiyyət bölgəsində baş verir. Dırnaqlarda sedef əmələ gəldikdə, kiçik çuxurlar, sarı-qəhvəyi rəng dəyişikliyi və dırnaq qalınlaşması baş verə bilər.

Psoriasis dəri lezyonlarının növündən asılı olaraq müxtəlif formalara malikdir:

• Lövhə Psoriazisi

Lövhə sedef və ya psoriasis vulgaris, psoriazın ən çox yayılmış alt növüdür və xəstələrin təxminən 85% -ni təşkil edir. Qalın qırmızı lövhələrdə boz və ya ağ səpgilər ilə xarakterizə olunur. Lezyonlar ən çox dizlərdə, dirsəklərdə, bel bölgəsində və baş dərisində olur.

Ölçüləri 1 ilə 10 santimetr arasında dəyişən bu yaralar bəzi insanlarda bədənin bir hissəsini örtən ölçülərə çata bilir. Sağlam dəri üzərində cızma kimi hərəkətlər nəticəsində yaranan travma həmin bölgədə lezyonların əmələ gəlməsinə səbəb ola bilər. Koebner fenomeni adlanan bu vəziyyət, xəstəliyin o anda aktiv olduğunu göstərə bilər.

Lövhə psoriazlı xəstələrdə lezyonlardan götürülmüş nümunələrdə punktat qanaxmanın aşkarlanması Auspitz əlaməti adlanır və klinik diaqnoz üçün vacibdir.

• Guttate Psoriasis

Guttat sedef dəridə kiçik qırmızı dairələr şəklində lezyonlar əmələ gətirir. Lövhə psoriazından sonra ikinci ən çox görülən sedef alt növüdür və xəstələrin təxminən 8% -ində mövcuddur. Quttat psoriazı uşaqlıq və gənc yetkinlik dövründə başlayır.

Yaranan lezyonlar kiçik, bir-birindən aralı və damcı şəklindədir. Gövdə və ətraflarda daha tez-tez baş verən səpgilər üz və baş dərisində də görünə bilər. Döküntünün qalınlığı lövhə sedefindən daha azdır, lakin zamanla qalınlaşa bilər.

Quttat sedefinin inkişafında müxtəlif tetikleyici faktorlar ola bilər. Bakterial boğaz infeksiyaları, stress, dəri zədələri, infeksiya və müxtəlif dərmanlar bu tetikleyici amillər arasındadır. Uşaqlarda ən çox aşkar edilən faktor streptokok bakteriyalarının yaratdığı yuxarı tənəffüs yollarının infeksiyalarıdır. Quttat psoriazı bütün alt növlər arasında ən yaxşı proqnoza malik sedef formasıdır.

• Püstüler Psoriasis

Psoriazın ağır formalarından biri olan püstüler sedef adından da göründüyü kimi qırmızı püstüllər əmələ gətirir. Lezyonlar bədənin bir çox yerində, o cümlədən əl və ayaqların ovucları kimi təcrid olunmuş yerlərdə meydana gələ bilər və böyük bir ərazini əhatə edən ölçülərə çata bilər. Püstüler psoriaz, digər alt tiplər kimi, birgə nahiyələrə təsir edə bilər və dəridə kəpəyə səbəb ola bilər. Yaranan püstüler lezyonlar ağ, irinlə dolu blisterlər şəklindədir.

Bəzi insanlarda püstüllərin meydana gəldiyi hücum dövrü və remissiya dövrü bir-birini tsiklik olaraq izləyə bilər. Püstüllərin əmələ gəlməsi zamanı insan qripə bənzər simptomlarla qarşılaşa bilər. Qızdırma, titrəmə, sürətli nəbz, əzələ zəifliyi və iştahsızlıq bu dövrdə baş verə biləcək əlamətlər arasındadır.

• İntertriginous Psoriasis

Əyilmə və ya tərs psoriaz adlanan bu sedef alt növü ümumiyyətlə dərinin büküldüyü döş, qoltuqaltı və qasıq dərisində baş verir. Yaranan lezyonlar qırmızı və parlaqdır.

İntertriginous psoriazlı xəstələrdə lezyonların göründüyü bölgələrdə nəm olması səbəbindən səpgi meydana gəlməyə bilər. Ehtiyatlı olmaq lazımdır, çünki bəzi insanlarda bu vəziyyət bakterial və ya göbələk xəstəlikləri ilə qarışdırıla bilər.

Bu sedef xəstəsi olan şəxslərə bədənin digər hissələrində müxtəlif alt tiplər müşayiət olunur. Zərərlər sürtünmə ilə daha da pisləşə biləcəyi üçün ehtiyatlı olmaq lazımdır.

• Eritrodermik Psoriasis

Eksfoliativ sedef kimi də tanınan eritrodermik psoriaz, yanıq kimi lezyonlar əmələ gətirən sedef xəstəliyinin nadir bir alt növüdür. Bu xəstəlik təcili tibbi yardım tələb edəcək qədər ağır ola bilər. Bədən istiliyinə nəzarətin pozulması belə xəstələrin xəstəxanaya yerləşdirilməsinin ən mühüm səbəblərindən biridir.

Bədənin böyük bir hissəsini bir anda əhatə edə bilən eritrodermik psoriazda dəri günəş yanığından sonra olduğu kimi görünür. Lezyonlar zamanla qabıqlana bilər və böyük kalıplar şəklində düşə bilər. Bu çox nadir sedef alt növündə baş verən səpgilər kifayət qədər qaşınır və yanma ağrısına səbəb ola bilər.

• Psoriatik artrit

Psoriatik artrit kifayət qədər ağrılı və insanın fiziki fəaliyyətini məhdudlaşdıran və sedef xəstələrinin təxminən hər 3-də 1-də rast gəlinən revmatoloji xəstəlikdir. Psoriatik artrit simptomlardan asılı olaraq 5 müxtəlif alt qrupa bölünür. Hal-hazırda bu xəstəliyi qəti şəkildə müalicə edə biləcək heç bir dərman və ya digər müalicə üsulu yoxdur.

Əsasən otoimmün bir xəstəlik olan psoriazlı xəstələrdə psoriatik artrit, immunitet sistemi dəri ilə yanaşı oynaqları da hədəf aldıqdan sonra baş verir. Xüsusilə əl oynaqlarını ciddi şəkildə təsir edə bilən bu vəziyyət bədəndəki istənilən oynaqda baş verə bilər. Xəstələrdə dəri lezyonlarının görünüşü adətən birgə şikayətlərin baş verməsindən əvvəl baş verir.

Psoriasis necə diaqnoz qoyulur?

Xəstəliyin diaqnozu tez-tez dəri lezyonlarının görünüşü ilə edilir. Ailədə sedef xəstəliyinin olması diaqnoza kömək edir. Əksər hallarda, sedef diaqnozu yalnız lezyonların fiziki müayinəsi və müayinəsi ilə qoyula bilər. Fiziki müayinə çərçivəsində sedef xəstəliyinə aid simptomların olub-olmaması sorğulanır. Şübhəli hallarda dəri biopsiyası aparılır.

Biopsiya prosesi zamanı kiçik bir dəri nümunəsi götürülür və nümunələr mikroskop altında müayinə olunmaq üçün laboratoriyaya göndərilir. Biopsiya prosesi ilə sedef xəstəliyinin növü aydınlaşdırıla bilər.

Biopsiya prosesindən başqa, sedef diaqnozunu dəstəkləmək üçün müxtəlif biokimyəvi testlər də aparıla bilər. Tam qan sayımı, romatoid faktor səviyyəsi, eritrositlərin çökmə sürəti (ESR), sidik turşusu səviyyəsi, hamiləlik testi, hepatit parametrləri və PPD dəri testi tətbiq edilə bilən digər diaqnostik vasitələr arasındadır.

Psoriasis (psoriaz) necə müalicə olunur?

Psoriazın müalicəsinə qərar verilərkən xəstənin şəxsi fikirləri də nəzərə alınır. Müalicə uzunmüddətli olacağı üçün xəstənin müalicə planına uyğunluğu çox vacibdir. Bir çox xəstələrdə piylənmə, hipertoniya və hiperlipidemiya kimi metabolik problemlər də var. Müalicəni planlaşdırarkən bu hallar da nəzərə alınır. Müalicənin planlaşdırılması xəstəliyin şiddətinə və həyat keyfiyyətini pozub- pozmadığına görə həyata keçirilir.

Bədənin müəyyən bir bölgəsində lokallaşdırılmış hallarda müvafiq dəri kremləri istifadə olunur. Çox vaxt tərkibində kortizon olan kremlərə üstünlük verilir. Dərini nəm saxlamaq üçün kremlər tövsiyə olunur. Hamilə qadınlar daha az təsirli kortizon kremləri və fototerapiya ilə müalicə olunur. Bundan əvvəl, müalicənin heç bir zərər verməyəcəyi barədə məlumat almaq üçün ginekoloqa müraciət etmək olar.

Tərkibində kortikosteroid olan krem, gel, köpük və ya sprey preparatları yüngül və orta dərəcəli sedef hallarında faydalı ola bilər. Bu dərmanlar alevlenme zamanı gündəlik istifadə olunur və xəstəliyin olmadığı dövrlərdə uzun müddət istifadə olunur. Güclü kortikosteroid dərmanlarının uzun müddət istifadəsi dərinin incəlməsinə səbəb ola bilər. Uzun müddətli istifadə zamanı yaranan başqa bir problem dərmanın effektivliyini itirməsidir.

İşıq terapiyası (fototerapiya) həyata keçirərkən müxtəlif dalğa uzunluqlarında həm təbii, həm də ultrabənövşəyi şüalardan istifadə olunur. Bu şüalar dərinin sağlam hüceyrələrini işğal etmiş immun sistemi hüceyrələrini aradan qaldıra bilər. Yüngül və orta dərəcəli sedef hallarında UVA və UVB şüaları şikayətlərin idarə olunmasına müsbət təsir göstərə bilər.

Fototerapiyada PUVA (Psoralen + UVA) terapiyası psoralen ilə birlikdə tətbiq edilir. Psoriazın müalicəsində istifadə edilə bilən şüalar dalğa uzunluğu 311 nanometr olan UVA şüaları və dalğa uzunluğu 313 nanometr olan dar zolaqlı UVB şüalarıdır. Dar zolaqlı ultrabənövşəyi B (UVB) şüaları uşaqlar, hamilə qadınlar, süd verən qadınlar və ya yaşlı insanlar üçün istifadə edilə bilər. Fototerapiyaya ən yaxşı cavab verən sedef alt növü guttat psoriazıdır.

Bəzi hallarda həkimlər tərkibində D vitamini olan dərmanlara üstünlük verə bilərlər. Kömür qatranı da müalicə variantları arasındadır. Tərkibində D vitamini olan kremlər dəri hüceyrələrinin yenilənmə sürətini azaltmağa təsir edir. Tərkibində kömür olan məhsullar krem, yağ və ya şampun formalarında istifadə edilə bilər.

Psoriazın ağır vəziyyətlərində fototerapiyaya əlavə olaraq sistemli dərmanlar istifadə olunur və müalicəyə yerli tətbiq olunan kremlər də əlavə olunur. Dərinin nəm və yumşaq olması vacibdir. Xüsusilə oynaqların iltihabı və dırnaqların tutulması hallarında sistemli dərman terapiyasına üstünlük verilir.

Metotreksat və siklosporin kimi xərçəng dərmanları, retinoidlər kimi tanınan vitamin A formaları və fumaratdan əldə edilən dərmanlar sedef xəstəliyinin müalicəsində istifadə edilən sistemli dərmanlar arasındadır. Sistemli müalicəyə başlanan xəstələrdə rutin qan testləri aparılmalı, qaraciyər və böyrək funksiyaları yaxından izlənilməlidir.

Retinoid dərmanları dəri hüceyrələrinin istehsalını maneə törədir. Unudulmamalıdır ki, bu dərmanların qəbulu dayandırıldıqdan sonra sedef lezyonları yenidən baş verə bilər. Retinoid mənşəli dərmanlar da dodaqların iltihabı və saç tökülməsi kimi müxtəlif yan təsirlərə malikdir. Hamilə qadınlar və ya 3 il ərzində hamilə qalmaq istəyən qadınlar mümkün anadangəlmə qüsurlara görə tərkibində retinoid olan dərmanlardan istifadə etməməlidir.

Siklosporin və metotreksat kimi kemoterapi dərmanlarından istifadənin məqsədi immunitet sisteminin reaksiyasını boğmaqdır. Siklosporin sedef əlamətlərini idarə etməkdə çox təsirli olur, lakin onun immuniteti zəiflədən təsiri insanı müxtəlif yoluxucu xəstəliklərə meylləndirə bilər. Bu dərmanların böyrək problemləri və yüksək qan təzyiqi kimi digər yan təsirləri də var.

Metotreksatın aşağı dozalarda istifadəsi zamanı yan təsirlərin daha az olduğu müşahidə edilmişdir, lakin uzun müddətli istifadə ilə də ciddi yan təsirlərin meydana çıxa biləcəyini unutmaq olmaz. Bu ciddi yan təsirlərə qaraciyərin zədələnməsi və qan hüceyrələrinin istehsalının pozulması daxildir.

Psoriasisdə xəstəliyi tətikləyən və alovlanmasına səbəb olan vəziyyətlər var. Bunlara tonzillit, sidik yollarının infeksiyası, diş çürüməsi, cızma nəticəsində dəri zədələnməsi, sıyrıqlar və cızıqlar, emosional problemlər, ağrılı hadisələr və stress daxildir. Bütün bu şərtlər lazımi şəkildə müalicə edilməlidir. Psixiatr və ya psixoloqlardan psixoloji dəstək alan xəstələr də faydalı ola biləcək yanaşmalar arasındadır.

Psoriasis çox təklif olunan bir xəstəlikdir. Xəstənin yaxşılaşma ilə bağlı müsbət hissləri xəstəliyin gedişatına yaxından təsir göstərə bilər. Xəstələrə tətbiq edilən bu alternativ üsulların onları psixoloji cəhətdən rahatlaşdırdığı və təklif təsiri olduğu qəbul edilir. Bu səbəblə sedef xəstəliyindən əziyyət çəkən insanların həkim nəzarətində olması və ənənəvi üsullardan faydalanması vacibdir.

Yemək vərdişləri ilə həyat tərzi və sedef xəstəliyi arasında əlaqə hələ tam aydınlaşdırılmamışdır. Artıq çəkidən xilas olmaq, tərkibində trans və ya təbii yağlar olan məhsulların istehlakından qaçmaq və spirt istehlakını azaltmaq sedef xəstəliyinə nəyin yaxşı olduğu sualına cavab verən qidalanma planında dəyişikliklərdir. Eyni zamanda xəstələr qəbul etdikləri qidaların xəstəliyin alovlanmasına səbəb olduğuna diqqət yetirməlidirlər.

Stress sedef üçün əsas tetikleyici faktordur. Həyatın stressi ilə mübarizə həm alevlenmələri azaltmaq, həm də simptomları idarə etmək üçün faydalı ola bilər. Nəfəs alma məşqləri, meditasiya və yoqa təcrübələri stressi idarə etmək üçün istifadə edilə bilən üsullar arasındadır.